فراز و فرود بنزین
مصائب تولید و توزیع پر‌حاشیه‌ترین فرآورده نفتی در ایران
نخستین پمپ‌بنزین ایران در آبادان (۱۳۰۶ هجری شمسی)
از زمان اختراع پمپ بنزین و تولید انبوه خودرو در آمریکا، بنزین روزگاری را در این کشور پشت سر گذاشت که شاید بتوان گفت کمابیش بسیاری کشورها و از جمله ایران نیز آن را تجربه کرده‌اند: رشد مصرف بنزین در برخی دهه‌ها، افزایش قیمت آن و بعضاً سهمیه‌بندی. سهم این فرآورده نفتی از سبد کالایی خانوارها، گستردگی مصرف آن و تاثیر تغییرات آن بر هزینه‌های روزمره همزمان با حضور بازیگران قدرتمندی همچون مردم، دولت، شرکت‌های خودروساز و شرکت‌های نفتی، بنزین را به یک کالای سیاسی-اقتصادی استراتژیک بدل ساخته که در سال‌های اخیر، بازیگر نقش اول صحنه‌های زیادی بوده است: از واردات چند میلیارد‌دلاری بنزین در دهه۸۰ تا بحث بر سر رابطه قیمت بنزین و خودرو، از تثبیت قیمت تا سهمیه‌بندی و از آلودگی هوا تا یارانه‌های چندهزار میلیارد تومانی.
جشن تولدی برای بنزین
در سال ۱۲۹۱ نخستین پالایشگاه خاورمیانه در آبادان به بهره‌برداری رسید و براین اساس می‌توان گفت تولید فرآورده‌های نفتی در ایران، هم‌اکنون ۱۰۱ سال را پشت سر گذاشته است. ۱۵ سال بعد از افتتاح پالایشگاه آبادان، نخستین پمپ‌بنزین ایران نیز در بازار این شهر به بهره‌برداری رسید. هر چند بعضاً اولین جایگاه پمپ‌بنزین ایران مربوط به بوشهر یا تهران دانسته شده است، به نظر می‌رسد می‌توان معتبرترین سند را تصویر نخستین پمپ‌بنزین ایران در سال ۱۳۰۶ در آبادان دانست که توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران منتشر شده است. علاوه بر نخستین پمپ‌بنزین، اولین آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی از مصرف فرآورده‌های نفتی نیز متعلق به سال ۱۳۰۶ شمسی است و تا پیش از این تاریخ، آمار رسمی و مدونی از مصرف بنزین در کشور وجود ندارد. هرچند به نظر می‌رسد با توجه به تعداد اتومبیل‌های موجود و اعداد سال‌های بعد، در سال‌های قبل از ۱۳۰۶ مصرف روزانه بنزین همواره در محدوده کمتر از چند هزار لیتر و یا حتی چند صد لیتر در روز بوده است. باید توجه داشت در ایران نیز همچون بقیه نقاط جهان، تقریباً تمامی بنزین در بخش حمل‌ونقل به مصرف می‌رسد و مجموع مصرف بخش‌های صنعتی، خانگی، عمومی، تجاری و کشاورزی، کمتر از دو درصد است. با توسعه حمل‌ونقل توسط اتومبیل، مصرف بنزین موتور از سال ۱۳۰۶ طی کمتر از یک‌دهه، بیش از ۱۲ برابر شد و از ۱۱ هزار لیتر در روز به ۱۳۴ هزار لیتر در سال ۱۳۱۳ رسید. این روند صعودی طی دهه‌های بعد تداوم داشت و در سال ۱۳۳۴ مرز یک میلیون لیتر در روز را درنوردید. در دهه ۴۰، با ورود خودروهای مونتاژ‌شده در داخل و به طور خاص پیکان، میزان مصرف روزانه با رشدی یک میلیون‌لیتری مواجه شد و از دو میلیون لیتر هم گذشت؛ اما جهش بزرگ و تاریخی مصرف بنزین کشور (که شاید بتوان گفت مشابه آن تاکنون به وقوع نپیوسته است) در دهه ۵۰ روی داد: در حالی که مصرف بنزین کشور در سال ۱۳۵۰ کمتر از ۹/۳ میلیون لیتر در روز بود، طی چند سال بیش از ۵/۳ برابر شد و در سال ۱۳۵۷ به بیش از ۷/۱۳ میلیون لیتر افزایش یافت. این دهه، دوران افزایش ظرفیت تولید نفت و بهبود درآمدهای نفتی ایران نیز بوده است و شاید بتوان گفت افزایش نسبی سطح رفاه و ارزانی قیمت نسبی بنزین بر این مساله موثر بوده است.
دوران رشد مصرف و واردات
ایران تا سال ۱۳۶۰ در تامین بنزین خودکفا بود. با آغاز جنگ و مشکل تولید در پالایشگاه آبادان، ایران از سال ۱۳۶۱ به واردکننده بنزین تبدیل شد. در این سال، از مجموع ۴/۱۲ میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین در ایران، حدود ۲/۱ میلیون لیتر از خارج وارد می‌شد. مصرف و واردات بنزین، طی سال‌های جنگ به تدریج افزایش یافت؛ چنان که در سال ۱۳۶۷، مصرف بنزین ۴/۱۹ میلیون لیتر در روز و واردات پنج میلیون لیتر در روز بود که این میزان واردات، در نوع خود رکوردی به شمار می‌رود که تا یک‌دهه بعد هم پابرجا بود. مصرف بنزین در دهه ۶۰، با نوساناتی مواجه بود. چنان که گاه مصرف با رشدی ۳۱درصدی افزایش می‌یافت و گاه با کاهش مواجه بود. در این دهه، سهمیه‌بندی بنزین و استفاده از کوپن بنزین نیز رواج داشت. با آغاز دوران بازسازی، رشد پایدار مصرف بنزین به وجود آمد که طی تمامی سال‌های بعد تا پیش از سهمیه‌بندی بنزین، پابرجا بود. مصرف روزانه بنزین که در سال ۱۳۶۸، بیش از ۹/۲۰ میلیون لیتر بود، طی ۱۵ سال ۵/۳ برابر شد و به ۶/۷۳ میلیون لیتر در سال ۱۳۸۵ رسید. ارزانی نسبی بنزین، به عنوان اصلی‌ترین عامل افزایش مصرف آن طی سال‌های منتهی به سهمیه‌بندی بنزین شناخته می‌شود. گزارش شماره ۶۸۲۵ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد قیمت‌های ثابت بنزین با در نظر گرفتن سال پایه ۱۳۶۹، در تمامی سال‌های دهه ۷۰ کمتر از سال ۱۳۶۹ بوده است. به طور مشابه با در نظر گرفتن سال پایه ۱۳۸۳، در تمامی سال‌های پیش از هدفمندسازی، گران‌ترین قیمت بنزین مربوط به سال ۱۳۵۹ و معادل ۲۲۹ تومان در لیتر بوده است. در این سال، مصرف بنزین نسبت به سال پیش از آن، ۷/۱۵ درصد کاهش یافت. اما قیمت‌های ثابت بنزین با وجود بالا رفتن قیمت‌های جاری، روند نزولی را طی کرد. چنان که در سال ۱۳۶۸، قیمت ثابت بنزین ۴۸ تومان در لیتر بود و در سال ۱۳۷۳ به ۲۹ تومان رسید. از این سال، قیمت‌های ثابت مجدداً روند صعودی در پیش گرفت و در سال ۱۳۸۵ به ۸۱ تومان در لیتر رسید. با هدفمندسازی یارانه‌ها، بنزین به صورت چندنرخی توزیع شد؛ هرچند در نهایت با توجه به تورم عمومی کشور، به نظر می‌رسد قیمت نسبی بنزین مجدداً روند نزولی را در پیش گرفته است.
حاشیه‌های بنزین‌سازی در پالایشگاه و پتروشیمی
شاید بتوان گفت یکی از اصلی‌ترین عوامل موثر بر اجرای سهمیه‌بندی بنزین، وابستگی شدید کشور به واردات بنزین بوده است. نیاز کشور به واردات، ناشی از ناکافی بودن تولید بنزین در پالایشگاه‌های داخلی است که دو علت اصلی برای آن ذکر می‌شود: ظرفیت پالایشگاهی ناکافی کشور و سهم نسبتاً اندک بنزین در ترکیب تولید فرآورده‌های نفتی پالایشگاه‌ها. در سال ۱۳۹۰، از ۸/۵۹ میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین کشور، ۳/۴۷ میلیون لیتر آن در پالایشگاه‌ها تولید شده است که فاصله بیش از ۱۲ میلیون لیتری را میان تولید داخلی و مصرف نشان می‌دهد. این فاصله در سال‌های پیش از هدفمندسازی، بیشتر بود؛ چنان که در سال ۱۳۸۵ از مجموع مصرف ۶/۷۳ میلیون لیتر بنزین در روز، ۵/۲۷ میلیون لیتر از خارج وارد شد. برخی منتقدان عامل این مساله را عدم توجه به توسعه ظرفیت پالایشی کشور می‌دانند که به گفته آنها به طور خاص در زمان وزارت نفت پیشین بیژن زنگنه به این مساله بی‌توجهی شده است. به عقیده این دسته از کارشناسان، ایده «غیراقتصادی» بودن ساخت پالایشگاه نادرست است و وابستگی کشور به واردات بنزین، آسیب‌پذیری را به ویژه در شرایط تحریم افزایش داده بود. در نقطه مقابل نیز برخی کارشناسان بر این نظرند که ساخت پالایشگاه در آن زمان با توجه به مواردی همچون از دست رفتن بخشی از بازار صادرات نفت با توجه به محدود بودن سهمیه کشورهای عضو اوپک، راندمان تولید بنزین پالایشگاه‌های کشور، دوره بازگشت سرمایه و حاشیه سود پالایش بنزین، سنگین بودن نفت کشور و دیگر موارد، محل بحث بود. همچنین گفته می‌شود راه‌حل نهایی مصرف بنزین، در اصلاح قیمت‌های نسبی است و در غیر این صورت، ساخت هر تعداد پالایشگاه نمی‌تواند تامین‌کننده مصرف صعودی کشور باشد. علاوه بر ظرفیت پالایشی کشور، مساله سهم بنزین در سبد تولید فرآورده‌های نفتی پالایشگاه‌های کشور نیز محل بحث بوده است. کمتر از یک‌پنجم فرآورده‌های تولیدی پالایشگاه‌ها را انواع بنزین تشکیل می‌دهد و این مساله موجب شده است طرح‌هایی برای افزایش ظرفیت تولید بنزین پالایشگاه‌ها در دستور کار قرار گیرد. عمده این طرح‌ها بر کاهش تولید نفت کوره نیز متمرکز هستند. به گفته مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، بر اساس برنامه سند چشم‌انداز، تولید نفت کوره در تمامی پالایشگاه‌های کشور باید به کمتر از هشت درصد کاهش یابد که این میزان هم‌اکنون در اکثر پالایشگاه‌ها، حدود ۲۰ تا ۲۷ درصد است. راهکار دیگری که در طرف عرضه مد نظر قرار گرفته است، تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی است. بنزین تولید‌شده در پتروشیمی، به عنوان اکتان‌افزا با بنزین معمولی مخلوط می‌شود. از تابستان ۱۳۸۹ و با مطرح شدن تحریم‌های بنزین، تولید بنزین در شش مجتمع پتروشیمی با حداکثر ظرفیت تولید ۲۰ میلیون لیتر در روز کلید خورد. در بهمن همان سال این تولید متوقف شد و وزیر نفت وقت اعلام کرد ۵/۱ میلیارد لیتر بنزین در پتروشیمی‌ها تولید شده است. این رقم، معادل تولید حدود ۱۰ میلیون لیتر در روز بوده است. بعد از یک وقفه، در سال ۱۳۹۱ گفته شد مجدداً تولید بنزین در پتروشیمی‌ها آغاز شده است. بر اساس اعلام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در اردیبهشت امسال، در سال ۱۳۹۱ مجموعاً حدود ۸/۱ میلیارد لیتر اکتان‌افزا تولید شد که معادل تولید متوسط روزانه حدود ۹/۴ میلیون لیتر است. تولید بنزین در سال جاری نیز ادامه داشته است و بر اساس آخرین اعلام در تیر‌ماه سال جاری، پتروشیمی‌ها حدود ۱۰ میلیون لیتر بنزین در روز تولید کرده‌اند.
بنزین‌های بی‌کیفیت؟
همزمانی تولید بنزین در پتروشیمی‌ها و اوج‌گیری آلودگی هوا، موجب شده است در سال‌های اخیر بحث آلایندگی زیاد بنزین تولید‌شده در مجتمع‌های پتروشیمی مطرح شود. یوسف رشیدی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، در این باره گفته است: «از آنجایی که پتروشیمی ترکیباتی مانند بنزن، تولوئن و زایلن که سرطان‌زا هستند تولید می‌کند؛ این بدان معنی است که وزارت نفت رسماً اعلام کرده که از ترکیبات سرطان‌زا به عنوان افزودنی سوخت استفاده می‌کند.» در مقابل مسوولان نیز از بالا بودن عدد اکتان بنزین پتروشیمی‌ها و مخلوط شدن آن با بنزین معمولی پالایشگاه‌ها سخن می‌گویند. رئیس هماهنگی و کنترل تولید شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در پاسخ به سخنان رشیدی گفته است: «بنزین خامی که در پتروشیمی‌ها تولید می‌شود در پالایشگاه‌های نفت بهبود کیفیت می‌شود به طوری که میزان بنزن، آروماتیک‌ها و سایر ترکیبات حلقوی معادل استاندارد ملی و اتحادیه اروپا کاهش می‌یابد.» با وجود این ، بالا بودن گوگرد و نیز ترکیبات آروماتیک موجود در بنزین مصرفی خودروها، کماکان محل بحث و اختلاف است. در نقطه مقابل، مسوولان شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، از طرح‌هایی برای افزایش تولید بنزین یورو۴ و یورو۵ که منجر به کاهش آلایندگی ناشی از بنزین می‌شود سخن می‌گویند. هم‌اکنون روزانه ۲۲ میلیون لیتر بنزین یورو۴ و یورو۵ در کشور تولید می‌شود که قرار است تا پایان سال این رقم به ۵۲ میلیون لیتر افزایش یابد. میزان مصرف بنزین سوپر (که دارای عدد اکتان بالاتر نسبت به بنزین معمولی است) نیز حدود سه میلیون لیتر در روز برآورد می‌شود. بر اساس قانون، از ابتدای امسال باید تولید خودروهای داخلی و بنزین، با استاندارد یورو۴ صورت می‌گرفت که با درخواست مهلت خودروسازان، این مساله محقق نشد. ضمن اینکه گفته شد برخی خودروسازان به دلیل اجرای استاندارد یورو۴، پول بیشتری از ثبت‌نام‌کنندگان خودرو دریافت کردند. با وجود پایان مهلت خودروسازان، کماکان برخی خودروهای فاقد استاندارد یورو۴، در حال شماره‌گذاری هستند. خودروسازان دلیل عدم توقف تولید خودروهای فاقد استاندارد را عدم تولید بنزین یورو۴ به میزان کافی و در نتیجه وادار شدن مصرف‌کنندگان به استفاده از سوخت یورو۲ اعلام می‌کنند. به گفته دبیر انجمن خودروسازان، «تولید خودرو با این استاندارد باعث تحمیل هزینه ۷۰۰ هزار‌تومانی به خریداران می‌شود و این در حالی است که پس از گذشت مدت کوتاهی، خودرو در اثر استفاده از سوخت با استاندارد یورو۲ آسیب می‌بیند».
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.