سقوط قیمت‌ها به جای سقوط رژیم‌ها

کاهش قیمت نفت چه اثری بر صادرکنندگان بزرگ دارد؟

کیث جانسون / خبرنگار ارشد فارن پالیسی

با وجود آشفتگی در بازار نفت، همه دولت‌های نفتی در آشفتگی به سر نمی‌برند. اگرچه تولیدکنندگان بزرگ، از عربستان سعودی تا روسیه، برای موازنه بودجه به قیمت‌های بالای نفت متکی هستند، قیمت‌ها به لحاظ زمانی یا مقداری هنوز آنقدر افت نکرده‌اند که این کشورها را به لحاظ مالی تحت فشار قرار دهند. قیمت نفت خام در بورس نیویورک حتی به کمتر از ۹۰ دلار نیز کاهش یافت و قیمت نفت برنت دریای شمال به زیر ۹۳ دلار رسید. این کاهش در ادامه سقوط قیمت نفت است که از ژوئن آغاز شد. قیمت نفت در تابستان به ۱۱۵ دلار در هر بشکه رسید که در نتیجه گسترش تحرکات داعش در عراق بود. به عبارت دیگر می‌توان گفت با وجود انبوه اخبار نامحدود ترسناک درباره تروریست‌های وحشی یا تنش‌های جدیداً احیاشده جنگ سرد که سابقاً موجب خیزش قیمت نفت می‌شدند، قیمت نفت پایه طی حدود سه ماه، حدود یک‌پنجم سقوط کرده است.

توضیح مساله به اندازه کافی آسان است: تولیدکنندگان، به ویژه آن دسته‌ای که عضو اوپک هستند، با وجود آنکه اقتصاد متزلزل جهان به طلای سیاه کمتری نیاز دارد، هنوز به تولید نفت ادامه می‌دهند. این عدم تعادل عرضه و تقاضا با افزایش تولید آمریکا، بازگشت غیرمنتظره تولید لیبی به بازار و تولید نفت در سطوح نزدیک به رکورد در روسیه، بدتر هم شده است.

قیمت نفت قطعاً سقوط کرده، اما به حد اضمحلال نرسیده است. با استانداردهای تاریخی، قیمت‌ها هنوز بالا هستند. با قیمت‌های واقعی دلار بشکه نفت ۹۰‌دلاری نادر است و با قیمت‌های فرار در پایان قرن ۱۹، اواخر دهه ۱۹۷۰ و افزایش قیمت فعلی که از اواسط دهه نخست قرن حاضر شروع شد، برابری می‌کند.

مهم‌تر اینکه نفت ارزان‌تر به همه تولیدکنندگان به یک میزان آسیب نمی‌رساند؛ برخی مثل عربستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای قیمت‌های کمتر نفت در کوتاه‌مدت به خوبی مهیا شده‌اند. این در حالی است که عراق، روسیه و کشورهای مشابه بیشتر نگران هستند و البته این نگرانی تنها ناشی از سقوط قیمت نفت نیست. برای آنکه دولت‌های نفتی مجبور شوند انتخاب‌های دردناک را آغاز کنند، یک سقوط پایدار یا بسیار شدیدتر قیمت نفت مورد نیاز است.

با وجود این، برخی ناظران زنگ خطر را به صدا درآورده‌اند. صندوق بین‌المللی پول اخیراً به عربستان سعودی هشدار داده است ممکن است این کشور زودتر از آنچه مورد انتظار است، دچار کسری بودجه شود؛ چراکه مخارج آن از آغاز بهار عربی افزایش یافته و این کشور برای موازنه بودجه، به قیمت‌های نفتی بیش از آنچه که چند سال قبل محتاج بود، نیازمند است. صندوق بین‌المللی پول ماه گذشته هشدار داد «برنامه هزینه بلندپروازانه دولت، می‌تواند به شکل قابل ‌توجهی اندوخته‌ها را دچار فرسایش کند و آسیب‌پذیری در قبال کاهش قیمت نفت را افزایش دهد» اما عربستان سعودی و همسایه‌های آن ضربه‌گیرهای متعددی دارند. ریاض سال‌هاست با مازاد بودجه روبه‌روست، ذخایر ارزی هنگفتی دارد و تقریباً هیچ بدهی ندارد. بشکه‌های نفت ۹۰ دلاری قطعاً به اندازه ۱۱۵ دلاری سودآور نیستند، اما موجب تغییر جدی در سیاست عربستان سعودی نخواهند شد. لورا الکتیری، پژوهشگر انستیتوی مطالعات انرژی آکسفورد، می‌گوید: «در کوتاه‌مدت، سعودی‌ها آخرین کسانی هستند که باید نگران باشند. آنها تا چند سال حتی با نفت کمتر از ۹۰ دلار هم نگران نخواهند بود.» دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس، مثل کویت و امارات متحده عربی نیز برای عبور از توفان قیمت نفت می‌توانند به کنترل هزینه یا کسری متوسل شوند. این توضیحات می‌تواند تا حدودی برای گوش‌های ناشنوایی که توسط عربستان سعودی و دیگر کشورهای بزرگ عضو اوپک متوجه خواهش ایران شده‌اند، ماجرا را توضیح دهد. از بین تولیدکنندگان بزرگ، تاکنون ایران نیازمند بیشترین قیمت نفت، و براساس برخی تخمین‌ها تا ۱۳۰ دلار در هر بشکه، است تا به لحاظ مالی متعادل بماند. علاوه بر این، تحریم‌های غربی صادرات و درآمدهای نفت ایران را به حدود نصف کاهش داده است. تاکنون عربستان سعودی، بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت دنیا و مخالف ایران، علاقه کمی به کاهش تولید نفت داشته است؛ بلکه به صورت کاملاً عکس، این کشور اخیراً به طور ناگهانی شروع به ارائه تخفیف کرد تا سهم بازار خود را افزایش دهد؛ حتی اگر این امر منجر به تضعیف کلی قیمت نفت شود.

نفت ارزان برای عراق هم یک تهدید به شمار می‌رود. با وجود تعهدات هنگفت هزینه‌ای این کشور، دست‌اندرکاران مالی این کشور برای پوشش ارقام بودجه، رقم‌های بیشتری برای قیمت نفت مدنظر دارند که براساس برخی تخمین‌ها، حداقل ۹۳ دلار در هر بشکه خواهد بود. برخلاف دیگر کشورهای عضو اوپک، عراق ذخایر هنگفتی ندارد تا محل اتکا باشد و در نتیجه به نوسانات کوتاه‌مدت قیمت نفت حساس‌تر است. این کشور همچنین از جهت تروریست‌های گروه داعش، که اخیراً در غرب عراق پیشروی کرده‌اند، با مشکلات بیشتری مواجه است. ماتیو رید، قائم‌مقام مشاوره انرژی «فارن ریپورتز» می‌گوید: «عراق فرق دارد، چراکه یک دولت رفاه فاسد است که اکنون با یک شورش خونین روبه‌روست. این کشورها درآمد بخورونمیری دارند، در حالی که کشورهای حاشیه خلیج فارس در سال‌های اخیر مازاد قابل‌توجهی را ذخیره کرده‌اند.»

روسیه در مرتبه بعدی ضربه‌پذیری از کاهش قیمت نفت قرار دارد. نقش نفت در مجموع صادرات انرژی روسیه بیش از گاز است؛ اما بودجه مسکو بر اساس قیمت نفت بیش از ۱۰۰ دلار پیش‌بینی شده است. دیگر اینکه اقتصاد روسیه تحت تاثیر تحریم‌های غربی طی بحران اوکراین قرار گرفته و این امر منجر به کاهش ارزش روبل، سقوط بازارها، افزایش نرخ بهره و پیش‌بینی تضعیف نرخ رشد اقتصادی شده است. اکنون، کاهش قیمت نفت موجب نگرانی سیاستگذاران روسی شده است: یک وزیر سابق دارایی می‌گوید نفت ارزان‌تر می‌تواند منجر به ایجاد حفره‌ای ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلاری در اقتصاد روسیه شود. براساس گزارش رویترز، بانک مرکزی روسیه، در تقلاست تا برای قیمت‌های نفت ۶۰ دلار در هر بشکه نیز آماده شود. وزیر فعلی دارایی روسیه اخیراً گفته است قیمت کمتر نفت، یک ریسک بزرگ برای اقتصاد لرزان این کشور به شمار می‌رود.

منتشرشده در شماره ۱۰۵ تجارت فردا